China en Rusland zoeken steun bij elkaar in politieke conflicten die de band met het Westen raken. Op energiegebied leidt dat tot nauwere samenwerking, maar economisch kunnen beide landen Europa en de VS niet klakkeloos de rug toekeren, stelt Z24’s Jeroen de Boer.
De populairste buitenlandse leider in China? Vladimir Poetin.
Een Chinese biografie over de Russische leider, die dinsdag zijn 62-ste verjaardag viert met een dagje uit in de bossen van de Siberische taiga, figureerde afgelopen maand prominent op bestsellerlijsten voor non-fictie in China.
Een sterke, nationaal geïnspireerde leider die zich niet de mond laat snoeren door Europa en de VS. Dat fascineert veel Chinezen, zo signaleerde zakenbank The Wall Street Journal afgelopen week.
Poetins optreden als ‘sterke man’ sluit ook aan bij de manier waarop China’s nieuwe president Xi Jinping zich profileert. Xi heeft in de bijna twee jaar dat hij China leidt, vrij radicaal gebroken met de collectieve bestuursstijl van zijn voorganger Hu Jintao. Hij heeft zich in de woorden van weekblad The Economist ontpopt tot de “machtigste Chinese leider” sinds hervormer Deng Xiaoping en mogelijk sinds Mao Zedong.
Sterke mannen Poetin en Xi
Poetin en Xi vinden elkaar in politieke conflicten die de band met het Westen raken. Zo is China dit jaar niet meegegaan met westerse sancties tegen Rusland in het conflict rond de status van Oost-Oekraïne.
Omgekeerd hadden Russische staatsmedia afgelopen week een opvallende verklaring voor pro-democratische protesten in Hongkong. Die zijn gericht tegen plannen van de Chinese regering om de verkiezing van de hoogste bestuurder van Hongkong streng te reguleren, maar volgens Russische staatsmedia 'trainen' Amerikaanse inlichtingendiensten de demonstranten in Hongkong en stoken ze het verzet op.
In China benadrukte een staatskrant afgelopen weekend nog eens dat westerse democratie geen universele waarde is en dat blind kopiëren van een westers democratisch model tot rampen leidt.
Groeivertraging China en Rusland
China en Rusland spelen bewust de nationalistische, anti-westerse kaart op een moment dat het economisch niet al te best gaat met de twee landen.
Maandag stelde de Wereldbank de groeiprognose voor China neerwaarts bij tot 7,4 procent dit jaar. Dat is lager dan de officiële doelstelling van de Chinese regering, die mikt op 7,5 procent economische groei in 2014.
Afgelopen zomer verlaagde het Internationaal Monetair Fonds (IMF) de schatting voor de Russische economische groei nog veel sterker: van 1,3 procent naar een schamele 0,2 procent dit jaar.
Rusland: energiestaat
Voor zowel Rusland als China geldt dat bij de groeivertraging meer speelt dan tijdelijke inzinking van de economie. Beide landen kampen met structurele problemen.
Eerst Rusland. Dat leunt nog altijd zwaar op olie en gas als inkomstenbron en heeft moeite om de economie op bredere leest te schoeien.
De afgelopen jaren wist Rusland zich verzekerd van een volle staatskas, met olieprijzen die sinds 2010 structureel op een hoger niveau liggen dan in de jaren vóór de kredietcrisis van 2008.
(klik op grafiek voor uitvergroting)
Probleem hierbij is dat een serieuze terugval van de olieprijs ook meteen in het nadeel werkt van Rusland. De staat haalt immers pakweg de helft van zijn budget uit olie en gas.
Om de afhankelijkheid van olie en gas te verminderen moet Rusland andere sectoren meer ruimte te geven. Maar dat betekent ook dat het machtsblok dat Poetin heeft opgebouwd rond staatsenergiebedrijven, invloed kan kwijtraken.
China: export en infrastructuur
China kampt deels met andere uitdagingen dan Rusland, maar er zijn ook duidelijke parallellen.
Het groeimodel van China met jaarlijkse plussen van negen of tien procent begint te haperen. Een omslag is nodig van de nadruk op goedkope export en investeringen in infrastructuur en onroerend goed, naar een economie die meer leunt op de binnenlandse consumptie. Want op dat punt scoort China relatief zwak.
Dit alles vergt echter lastige hervormingen. Chinese gezinnen potten bijvoorbeeld relatief veel spaargeld op vanwege gebrekkige algemene voorzieningen voor zorg en pensioen. Sociale voorzieningen waren tot de jaren 1990 van de vorige eeuw veelal geregeld binnen staatsbedrijven, maar een nationaal systeem van zorg- en pensioenverzekeringen is sindsdien nog maar nauwelijks van de grond gekomen.
Daarnaast moet China proberen om de stroom van kredieten die via staatsbanken en -bedrijven in bruggen, wegen en nieuwe wolkenkrabbers wordt gepompt, om te buigen. Inzetten op een consumptieve economie vergt immers een grotere rol voor de dienstverlening en het private midden- en kleinbedrijf.
Ook voor China betekent een dergelijke omslag een directe aantasting van de positie van huidige machthebbers. Dat wil zeggen: (lokale) partijbonzen met connecties bij staatsbedrijven- en banken.
Chinees-Russisch blok?
Voor zowel China als Rusland betekent hervorming van de economie dus dat regerende elites bereid moeten zijn invloed op te geven. Grote vraag is of Xi en Poetin op dat punt willen bewegen.
Het risico van niet hervormen is echter ook groot, omdat de kans op economische stagnatie daarmee toeneemt.
Op de korte termijn kunnen Chinese en Russische leiders een uitweg zoeken met een beroep op nationalistische sentimenten en het Westen als externe boosdoener, maar dat lost structurele economische problemen niet op.
Maar wat als Rusland en China proberen de onderlinge economische banden te versterken? Helpt dat om samen een blok te vormen tegen Europa en de VS? In theorie klinkt dit veelbelovend, maar als je de energiebanden, de handel en monetaire verhoudingen bekijkt, blijkt al snel dat de mogelijkheden zeer beperkt zijn.
Energie als bindmiddel
De meest voor de hand liggende manier om de onderlinge relatie tussen Rusland en China te schragen is de energiesector. Rusland heeft olie en gas, China slurpt energie.
De Russische president Poetin was er bij de escalatie van het conflict rond Oekraïne dit voorjaar sterk op gebrand een grote deal te bezegelen, waarbij Rusland vanaf 2018 38 miljard kubieke meter gas per jaar gaat leveren aan China.
Op het eerste oog een indrukwekkende zet. Maar kijk je naar verkopen van het dominante Russische staatsbedrijf Gazprom, dan komt de levering van 38 miljard kubieke meter neer op minder dan 10 procent van de huidige gasverkoop van Gazprom.
Bovendien blijft Europa veruit de belangrijkste afzetmarkt voor Russisch gas in het buitenland. Een substituut voor levering aan het westen is China nog lang niet.
Op oliegebied heeft Rusland plannen om de huidige levering van ruwe olie en olieproducten binnen vier jaar ruimschoots te verdubbelen tot 1 miljoen vaten per dag. Daarmee kan China het belangrijkste individuele exportland worden voor Russische olie.
Maar onderstaande grafiek laat zien dat zelfs dan Europese landen bij elkaar een veel groter aandeel houden in de Russische olie-export.
(klik voor uitvergroting)
Politiek betekent dit dat Rusland wel eventjes kan dreigen met het dichtdraaien van de olie- en gaskraan. Structureel kan Rusland onmogelijk zonder gas- en olie-inkomsten uit met name Europa.
(klik voor uitvergroting: olie en gas 68 procent Russische export)
Chinese handel: Rusland als afzetmarkt
Waar Rusland vooral teert op energie, heeft China een veel breder exportpakket, uiteenlopend van speelgoed en witgoed tot laptops en smartphones. Ook hier zijn de Verenigde Staten en Europa veruit de belangrijkste handelspartners.
Rusland komt op plaats zeven voor China en is als exportbestemming liefst 14 keer zo klein als de VS en de Europese Unie samen. Geen alternatief dus.
China als belegger: dollarberg
Kijk je naar de monetaire verhoudingen, dan valt onmiddellijk op dat China's exportsucces het land heeft opgezadeld met een astronomische berg aan dollars en euro's. Die heeft inmiddels een omvang van ongeveer 4.000 miljard dollar bereikt en daarvan wordt naar schatting 65 tot 75 procent ook daadwerkelijk in dollars aangehouden door China.
Een groot deel van China's dollars wordt belegd in Amerikaanse staatsleningen. Eind 2013 ging het om een bedrag van meer dan 1.200 miljard dollar.
(klik voor uitvergroting)
Eén van de redenen dat China zoveel geld aanhoudt in dollars is dat hiermee de wisselkoers van de yuan relatief laag wordt gehouden en dat is belangrijk voor Chinese exporteurs.
Dit toont meteen ook het dilemma van China. In theorie kan het land de VS pesten door Amerikaans staatspapier te verkopen, zodat lenen duurder wordt voor de Amerikaanse overheid. Maar als China zijn dollarmiljarden terugploegt in de eigen economie, drijft het de koers van de eigen munt op en dat schaadt de Chinese export.
China en Amerika zijn via de export en beleggingen zo innig met elkaar verstrengeld dat het voor beide landen heel lastig is om daar snel verandering in te brengen, zonder elkaar grote schade toe te brengen.
Rusland speelt in dit spel een volstrekt verwaarloosbare rol.
Holle retoriek
Een blik op de monetaire banden, de handelsrelaties en de energiestromen van China, Rusland, Europa en de VS laat eigenlijk maar één conclusie toe: een Chinees-Russisch economisch blok kan bij lange na geen alternatief vormen voor de huidige economische banden van beide landen met het Westen. Dat maakt de anti-westerse retoriek van Rusland en China meteen een stuk minder indrukwekkend.
Lees ook
Poetin, op ramkoers met westen, paait Chinezen met olie
Dit artikel is oorspronkelijk verschenen op z24.nl